Trong cộng đồng người Kinh, tục nhuộm răng đen chỉ xuất hiện của yếu ở khu vực miền Bắc và miền Trung, còn ở miền Nam dường như không thấy dấu vết tồn tại của phong tục này.
Theo quan niệm của người xưa, hàm răng đen được xem là chuẩn mực của cái đẹp không chỉ đối với phụ nữ mà còn cả nam giới. Điều này cũng giải thích được tại sao “hàm răng đen” lại xuất hiện nhiều trong thi ca khi nói về nét đẹp của phụ nữ Việt xưa, ở đó răng đen được xếp thứ 4 trong top 10 chuẩn mực đo nét duyên của người con gái:
Không chỉ là chuẩn mực của cái đẹp ngày xưa mà “nhuộm răng đen” còn là tiền đề của chuẩn mực đạo đức. Bởi, trong thời bấy giờ, người ta cho rằng, răng trắng đại diện cho loại người không tử tế: “Song tục quen đã lâu, đàn ông trắng răng thì chẳng sao, chứ đàn bà nhà tử tế bây giờ mà trắng răng thì coi cũng khí ngộ một đôi chút”.
Có thể là do lẫn lộn giữa ta và Tàu, nên nhiều người vẫn cho rằng tục “nhuộm răng đen” có nguồn gốc từ Trung Quốc, vì người Tàu muốn phân định dân tộc để dễ bề cai trị nên buộc người Việt nhuộm răng. Nhưng chính những người Trung Quốc cũng phải ngạc nhiên khi nhìn thấy những chiếc răng đen của người Việt.
Đã thế, nhiều người vẫn nhập nhằng giữa tục nhuộm răng với tục ăn trầu, họ nghĩ rằng do ăn trầu nên răng bị đen mà không hề xem nhuộm răng là một phong tục cổ truyền. Tuy nhiên, ăn trầu thì răng có màu đỏ sẫm chứ không có màu đen nhánh như được nhuộm. Và nhuộm răng đen chính là nét văn hóa thể hiện cái đẹp của Việt và để có được hàm răng đen huyền phải trải qua rất nhiều giai đoạn công phu, chứ không đơn giản như việc ăn trầu.
Lịch sử tục nhuộm răng đen của người Việt
Theo nhiều tài liệu lịch sử văn hóa ghi chép lại thì tục nhuộm răng có từ thời sơ sử (cách đây khoảng 4000 năm) tức là giai đoạn hình thành nước sơ khai Văn Lang – Âu Lạc. Ví dụ như trong phần “Diện mạo văn hóa Đông Sơn” có ghi nhận: “Tục ăn trầu, nhuộm răng đen và tục xăm mình rất phổ biến”.
Giáo sư Trần Quốc Vượng cũng có đề cập: “Phong tục tập quán của người Đông Sơn rất đa dạng ví như tục nhuộm răng, ăn trầu”. Đặc biệt, trong các mộ thuyền, nhiều nhà khảo cổ học Việt tìm thấy người Đông Sơn đều nhuộm răng đen.
Đến thời Bắc thuộc, tục nhuộm răng đen vẫn được duy trì: “Nhiều phong tục tập quán tốt đẹp của thời kì Văn Lang, Âu Lạc vẫn được giữ gìn như tục nhuộm răng, ăn trầu”. Trong giai đoạn này, cùng với tục nhuộm răng thì nhiều tục lệ khác như xăm mình, búi tóc,…cũng được xem là nét văn hóa đặc trưng của người Việt, giúp định hình bản sắc so với nhiều dân tộc khác. Vậy nên, dù đã qua ngàn năm Bắc thuộc thì người Việt vẫn cố gắng gìn giữ nét văn hóa riêng.
Đến tận thế kỷ 18, trong lời hiệu triệu tướng sĩ đánh quân Thanh, Quang Trung – Nguyễn Huệ đã kêu gọi “Đánh cho để dài tóc, Đánh cho để đen răng” là ý muốn khẳng định chủ quyền dân tộc, bảo vệ phong tục cổ truyền của đất nước.
Điều này góp phần chúng minh rằng, đến tận thời nhà Lê, tục nhuộm răng đen vẫn rất được coi trọng, không chỉ phổ biến ở phụ nữ mà còn cả nam giới, chẳng những tầng lớp bình dân mà quý tộc hoàng gia cũng rất ưa chuộng.
Mãi đến cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, đứng trước sự du nhập mạnh mẽ của nền văn minh phương Tây thì Việt Nam mới dần bước vào thời kỳ biến đổi xã hội. Nhiều phụ nữ cũng bắt đầu theo xu hướng “hàm răng trắng”, người ta dần cạo đi lớp răng đen mất bao công sức nhuộm nên để hòa hợp văn hóa mới.
Thậm chí, ở thời điểm đó, những ai còn để tóc củ hành, hàm răng đen, mặc quần vải áo the,…sẽ bị coi là hủ lậu, kém văn minh: “..tại các thành thị, do ảnh hưởng của làn sóng Âu hóa những năm 1930-1940 nam giới đã bắt đầu cắt tóc ngắn và thôi nhuộm răng đen”. Như vậy, tục nhuộm răng đen vẫn tồn tại cho đến tận đầu thế kỷ 20 thì người Việt mới dần phá bỏ tục lệ này.
Các công đoạn trong quá trình nhuộm răng đen
Theo phong tục của người Việt, răng chỉ được nhuộm khi đã thay xong răng sữa và đã có một số răng hàm. Và quá trình nhuộm răng được chia làm 4 công đoạn:
1-Công đoạn rửa sạch răng: việc này được kéo dài khoảng 3 – 5 ngày.
Sau mỗi bữa ăn, hàm răng sẽ được đánh sạch bằng vỏ cau khô có khi còn dùng bột than củi. Sau đó, xúc kỹ bằng chanh hoặc dấm vì loại này có tính axit cao. Người Huế sẽ lựa chọn ngậm nước lá cây son đem nấu (loại này nấu lên sẽ ra thứ nước chua như chanh).
Trước khi ngủ phải ngậm thêm vài lát chanh mỏng. Tất cả những điều này, chủ yếu là muốn làm sạch lớp men răng để thuốc nhuộm dễ kết bám khi nhuộm.
2-Công đoạn nhuộm răng đỏ:
Dùng bột nhựa cánh kiến, tán nhỏ, vắt thêm chanh và giữ kín trong 7 ngày để nước chanh thấm đều vào bột cánh kiến (có thể thay chanh bằng giấm gạo hoặc rượu gạo). Quét đều hỗn hợp trên lên một mảnh lá dừa hoặc lá cao, sau đó áp vào hàm răng mỗi tối khi ngủ. Việc này sẽ được lặp lại đến khi màu răng chuyển sang đỏ thẫm là được.
3-Công đoạn nhuộm răng đen
Khi răng đã lên được màu đỏ như ý muốn, người ta sẽ tiếp tục dùng bộ cánh kiến hòa với phèn đen, sau đó quét đều hỗn hợp lên lá dừa hoặc lá cau và áp lên hàm răng lúc ngủ. Lần nhuộm này chỉ cần khoảng 2 đêm là màu răng đã lên màu đen.
4-Công đoạn chiết răng
Bước này sẽ giúp giữ màu răng. Người ta sẽ lấy gáo dừa già đã phơi phô để lên một con dao, sau đó đem đốt lên cho đến khi gáo dừa chảy ra một thứ nhựa màu đen sền sệt, nhựa đó sẽ được phết vào răng để răng bóng màu và lâu phai.
Giai đoạn nhuộm răng trải ra rất nhiều công đoạn phức tạp và mất nhiều thời gian cùng công sức, vì những chất nhuộm hầu hết đều nồng và cay nên sẽ khiến cho môi, lưỡi, lợi bị sưng tấy, rất vất vả trong chuyện ăn uống. Bên cạnh đó, vì giữ cho màu răng lâu trôi trong quá trình nhuộm mà người nhuộm buộc phải kiêng rất nhiều thứ, chẳng hạn như đồ ăn nóng, cứng,…Phải đợi đến khi chiết răng hoàn thành thì mới dám ăn uống bình thường.
Tuy chiết răng nhưng màu sắc răng lâu ngày cũng sẽ bị phai bớt, nên để giữ mãi màu đen bóng cho răng thì người ta phải tiến hành nhuộm lại. Đàn ông thì độ 1-2 lần, còn phụ nữ thì mỗi năm mỗi nhuộm nhưng khi qua tuổi 30 thì không cần nhuộm lại nữa.
Trải qua mấy ngàn năm lịch sử, nhuộm răng đen đã trở thành một trong những phong tục cổ truyền góp phần định hình bản sắc văn hóa Việt.
Tuy hiện đại tục nhuộm răng hầu như không còn tồn tại, nhưng ở một số dân tộc như người Mường ở Hòa Bình hay người Lự ở Lai Châu,…vẫn còn duy trì nét văn hóa ấy. Phong tục nhuộm răng mất đi, là do quan niệm mỗi thời đại là khác nhau và quan niệm về cái đẹp cũng như thế.
Tục nhuộm răng đen của người Việt có từ khi nào?
Tục nhuộm răng đen của người Việt có từ xa xưa, nhưng tại Đông Dương chưa tìm thấy răng đen ở các sọ cổ để xác minh niên đại của tục lệ nhuộm răng.
Tuy nhiên các biên niên của Trung Hoa cho rằng, tục nhuộm răng đen có từ thế kỷ 3 trước Công nguyên. Chính vì vậy, việc xác định niên đại bắt đầu tục lệ này tại Việt Nam càng thêm khó khăn.
Hàng loạt các dẫn chứng lịch sử chứng minh người Việt có tục nhuộm răng, nhưng tục lệ này có phụ thuộc vào phong tục các nước hay không vẫn là một ẩn số.
Răng trắng thì không tử tế!
Theo quan niệm về cái đẹp thời xưa, hàm răng đen được coi là chuẩn mực không chỉ riêng với phụ nữ mà ngay cả với nam giới. Do đó, vẻ đẹp của hàm răng đen đã được đưa vào ca dao, thi ca như một chuẩn mực về nét đẹp Việt Nam: Răng đen ai nhuộm cho mình/ Cho duyên mình đẹp, cho tình anh say?
Răng đen cũng được xếp thứ 4 trong 10 chuẩn mực đo nét duyên của người con gái: Một thương tóc bỏ đuôi gà/ Hai thương ăn nói mặn mà có duyên/ Ba thương má lúm đồng tiền/ Bốn thương răng láng hạt huyền kém thua.
Trong bài thơ “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm cũng nhắc tới nụ cười của cô gái Kinh Bắc: Những cô hàng xén răng đen/ Cười như mùa thu tỏa nắng.
Không chỉ là chuẩn mực của cái đẹp, tục nhuộm răng đen trở nên phổ biến đến nỗi được coi là chuẩn mực đạo đức. Trong xã hội bấy giờ, dân gian cho rằng người nào răng trắng là không tử tế. Trong “Việt Nam phong tục” của Phan Kế Bính có viết: “Song tục quen đã lâu, đàn ông trắng răng thì chẳng sao, chứ đàn bà nhà tử tế bây giờ mà trắng răng thì coi cũng khí ngộ một đôi chút”.
Phan Khôi cũng từng dẫn lời của một nhà báo lấy biệt hiệu là Lư Sơn Chơn Tướng về vấn đề này: “Tôi từng đi đủ Trung - Bắc hai kỳ, tôi thấy những nhà thi lễ, tức là bậc thượng lưu trong xứ, thì đàn bà con gái của họ cũng đen răng, cho như thế là trang nghiêm mỹ lệ; còn trái lại, răng trắng thì cho là đồ ăn chơi đĩ thõa.
Coi đó thì biết cái tục răng đen của người Nam là từ các đấng tiên dân bày ra và đã lâu đời lắm rồi, chẳng những cho là đẹp, mà cũng lấy đó tỏ ra là nền nếp con nhà nữa… Khắp nước Việt Nam, trừ xứ Nam kỳ ra, thì tôi thấy đâu đâu đàn bà con gái cũng đen răng hết, duy có những hạng vợ tây, vú, bồi, bếp gái ở với Tây thì mới hay để răng trắng mà thôi, thế thì cái tục ấy xấu tốt thế nào cũng đủ biết”.
Trong nhiều văn bản lịch sử cũng như văn chương, nhuộm răng đen không chỉ là tục lệ, mà trở thành luật bất thành văn về cái đẹp và sự đứng đắn. Không chỉ “cái răng, cái tóc là góc con người” mà để hấp dẫn khi trang điểm - người con gái bao giờ cũng rất chú trọng đến hàm răng đen gợi cảm, như câu ca dao: Lấy chồng cho đáng tấm chồng/ Bõ công trang điểm má hồng răng đen.
Thời xưa, có các thợ nhuộm răng – họ hành nghề ở các làng hoặc khu chợ. Ảnh minh họa: IT
Tục nhuộm răng từ thời Hùng Vương?
Không chỉ ở Việt Nam, tục nhuộm răng đen cũng từng xuất hiện ở nhiều quốc gia Đông Nam Á và Đông Á.
Trong khi tục cà răng có thể thấy trên khắp thế giới thì tục nhuộm răng đen chỉ tồn tại trong một vùng tam giác ở bờ biển khu vực Đông Á. Đỉnh tam giác, về phía Bắc chạm đến miền Bắc Nhật Bản. Cạnh Đông là quần đảo Mariannes và góc phía Đông là quần đảo Salomon. Cạnh đáy chạy qua Timor và Java; góc phía Tây là đảo Sumatra, còn cạnh Tây chính là Đông Dương.
Tại khu vực này, cư dân bản địa nhuộm răng đen với các kỹ thuật đa dạng và phong phú nhất. Khi thì người ta chỉ nhuộm riêng, khi thì kết hợp với cà răng (dũa, đục) - một phong tục rất được ưa chuộng đối với những dân tộc theo văn hóa Indonesia, dù ở đất liền hay ở ngoài đảo.
Tại xứ Đông Pháp, tục này khá phổ biến nhưng không vượt quá vĩ tuyến 28 độ 35 Bắc. Hơn nữa, đường phân chia này trùng với ranh giới phía Bắc của người Thái và ranh giới khu vực sinh sống của người Khạ, nơi người dân dùng nanh heo dưới để cài tóc.
Thật khó có thể thiết lập chính xác bản đồ nhuộm răng đen ở Đông Dương. Tuy nhiên, nếu để ý sẽ thấy người An Nam, Thái, Mường, Mán, Khmer, Thượng và một số người Khạ đều nhuộm răng đen.
Tộc người Sinoïde ở vùng cao, người Hoa, người Chăm và một số người Thượng đã bị Chăm hóa lại không theo tục lệ này.
Mỗi vùng miền kể trên lại có lịch sử và quan niệm khác nhau về tục nhuộm răng. Theo các nhà nghiên cứu, giống như nhiều tục lệ khác của người xưa - tục nhuộm răng đen bắt nguồn từ truyền thuyết về một ông vua - chồng của một nữ thần biển.
Vị nữ thần này sinh được 100 trứng nở ra 100 người con trai. Ít lâu sau, hai người chia tay vì bất hòa. Nữ thần muốn mang 100 người con trai theo mình về biển. Nhà vua đã tìm cách giấu 50 người con và để đánh lạc hướng người mẹ khi đi tìm con, nhà vua đã xăm da và nhuộm đen răng lũ trẻ để nữ thần không nhận ra được.
Tuy nhiên, truyền thuyết này có vẻ giống với “Lạc Long Quân và Âu Cơ” nhưng thật khó xác định tục này bắt đầu từ khi nào.
Cũng theo thuyết này, thì tục lệ nhuộm răng đen cho rằng xuất hiện từ thời Hùng Vương, tồn tại suốt mấy ngàn năm trong lịch sử văn hóa của người Việt. Và tục nhuộm răng luôn đi liền với tục xăm mình. Tuy nhiên giả thuyết chỉ dừng lại ở vấn đề giả tưởng, không có chứng cứ.
Theo “Lĩnh Nam chích quái” thì sứ thần nước Văn Lang trả lời vua nhà Chu (Trung Quốc) về tục ăn trầu rằng: “Người Việt có tục ăn trầu để khử mùi ô uế và nhuộm cho răng đen...”. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” lại chỉ ghi lại lời vua Hùng về tục xăm mình, còn tục nhuộm răng không nói đến.
Sách “Lịch sử Việt Nam” có đoạn: “Về thời Hùng Vương, ai cũng xăm mình. Ai cũng búi tóc hoặc cắt tóc ngắn. Ai cũng thích đeo hoa tai và nhiều vòng tay. Người ta nhuộm răng, ăn trầu”. Trong bài hịch của vua Quang Trung khi kéo quân ra Bắc đánh giặc Thanh năm 1789 có câu liên quan đến tục nhuộm răng: Đánh cho để dài tóc/ Đánh cho để đen răng.
Tuy vậy, ở Đông Dương giới khảo cổ chưa bao giờ tìm thấy răng đen ở các sọ cổ cho phép xác minh niên đại của tục nhuộm răng. Trong khi các biên niên đời Chu của Trung Hoa và các văn bản được cho là của Tư Mã Thiên cho rằng, tục nhuộm răng đen có từ thế kỷ 3 trước Công nguyên.
Răng đen không do ăn trầu
Thuốc nhuộm răng của người Lự.
Hiện nay, người dân tộc Lự ở Lai Châu vẫn bảo tồn tục lệ nhuộm răng đen.
Răng không phải là sơn đen mà là nhuộm đen. Nhiều người từng cho rằng, tục nhuộm răng của người Việt là từ Trung Quốc truyền sang, do thời đó người Trung Quốc vì không muốn người Nam lẫn với người Bắc. Bởi vậy mà họ bắt người Nam phải nhuộm răng để phân biệt.
Tuy nhiên, ý kiến này không được tán đồng. Nhiều người lại nhập nhằng giữa tục nhuộm răng và tục ăn trầu, họ cho rằng do ăn trầu nên răng mới đen chứ không xem răng đen là một phong tục riêng của người Việt.
Tuy nhiên, sau này nhiều nhà khoa học khẳng định tục ăn trầu và tục nhuộm răng không có quan hệ gì với nhau. Bởi người ăn trầu mà không nhuộm răng thì răng có màu đỏ sẫm chứ không đen nhánh.
Theo khảo sát của nhà nghiên cứu Minh Phúc và Nguyễn Thị Loan thuộc Viện Nghiên cứu Hán Nôm, thì để có được hàm răng đen nhánh hạt huyền thì người ta cần phải trải qua nhiều công đoạn nhuộm công phu và cũng không kém phần gian nan.
Đầu tiên người ta bôi lên răng một thứ thuốc màu đỏ gọi là “thuốc ruộm răng đỏ”. Thứ thuốc này chẳng có gì liên quan tới loại sơn đen, không phải đỏ, chiết từ một số cây trầu.
Như vậy nói sơn răng là không đúng, cần phải thay thuật ngữ này bằng thuật ngữ mà người An Nam thường sử dụng là “răng ruộm đen”. Sau khi răng được nhuộm đỏ, người ta đắp lên răng một hỗn hợp gồm sắt và ta-nanh gọi là “thuốc ruộm răng đen” để răng có màu đen vĩnh viễn.
Không chỉ Việt Nam, nhiều nước châu Á cũng tồn tại tục lệ nhuộm răng.
Cũng theo khảo sát này, trong số 1.430 lính bản xứ do thực dân Pháp tuyển mộ từ nông thôn, có tới 1.037 người răng đen. Vì vậy, có thể tạm kết luận 80% dân quê Bắc Kỳ nhuộm răng đen, trong đó 60% ở độ tuổi từ 22 đến 26.
Tuy nhiên, tục này mai một dần và thể hiện khá rõ ở Nam Kỳ bởi hai tác động: Thứ nhất là số Hoa kiều tại đây khá đông; Thứ hai là sự phát triển nhanh chóng của nền văn minh phương Tây.
Một số nguồn sử liệu cũng cho biết, khoảng vào năm 1862 - khi nền văn minh Tây phương xâm nhập mạnh mẽ vào Việt Nam, và nhất là đầu những năm của thế kỷ 20, nhiều phụ nữ đã để răng trắng hay cạo hàm răng đen được nhuộm từ thuở mới thay răng để trở thành người phụ nữ mới nhằm tham gia vào công cuộc cải cách xã hội, phong trào nữ quyền, giải phóng.
Thời xưa mọi người đều thích nhuộm răng, và việc nhuộm răng trải qua nhiều giai đoạn. Ở nông thôn có người gọi thợ nhuộm răng là “thầy” - họ đi từ làng này sang làng khác để hành nghề. Ở kinh đô Huế lại có các “bà thầy” hành nghề cố định trong chợ. Thầy nhuộm răng thường vừa hành nghề vừa sản xuất thuốc nhuộm, thuốc xỉa.
Trần Hòa.
Nam Mai sưu tầm
