Con rồng qua ngôn ngữ dân gian Nguyễn Kiến Thiết
Con rồng qua ngôn ngữ dân gian
Năm Giáp Thìn 2024 cầm tinh con rồng, có nhiều điều thú vị để nói. Người viết xin sưu tầm và thử giải thích một số ngôn ngữ dân gian qua thành ngữ, tục ngữ, ca dao về con rồng vẫn thường lưu hành ở nước ta để hầu bạn đọc.
Ảnh: pexels-wilson-tan
Khái quát về Rồng
Trong 12 con giáp, rồng là con vật tưởng tượng đứng ở vị trí thứ năm, sau con mèo và trước con rắn. Rồng là con vật không có thật, nhưng lại có mặt trong Vè mười hai con giáp: “Tuổi Thìn, rồng ở thiên đình; Đằng vân giá võ ẩn mình trên mây”.
Rồng là một loài vật xuất hiện trong thần thoại phương Đông và phương Tây được biểu thị cho loài linh vật có sức mạnh phi thường. Ở các nước phương Đông, rồng được tôn thờ như thần vật. Còn ở phương Tây, rồng bị coi là loài quái vật, là biểu tượng của cái ác và sự hung dữ. Văn hóa phương Đông rất kính trọng và coi rồng là một loại thú linh. Trong tứ linh “Long Ly Quy Phụng” thì rồng đứng hàng đầu. Long là con Rồng, Ly hay Lân là con Kỳ Lân, Quy là con Rùa và Phụng/Phượng là một loài chim quý.
Theo thần thoại, rồng có hình dáng rất lạ kỳ, các bộ phận con rồng được so sánh như sau: Đầu rồng giống như đầu đà, sừng giống như sừng nai, cổ giống như cổ rắn, bụng như bụng con giao, mắt như mắt thỏ, tai như tai bò, chân như chân cọp, móng như móng chim ưng, vảy như vảy cá ly. Rồng có tên gọi tùy theo màu sắc, như bạch long (mình rồng toàn màu trắng), hoàng long/huỳnh long (mình toàn màu vàng, cao quý nhứt), thanh long (mình toàn màu xanh), xích long (mình toàn màu đỏ) và hắc long (mình toàn màu đen).
Người ta còn phân biệt các loại rồng như: bàn long, ly long, giao long, ứng long.
Bàn long: rồng nằm, chỉ người chưa gặp thời (Rồng nằm bể cạn phờ râu; Mấy lời anh nói giấu đầu hở đuôi– Ca dao);
Ly long: rồng còn trẻ, chưa có sừng;
Giao long/cù long: rồng sống được 500 năm thì mọc sừng;
Ứng long: rồng sống được 1000 năm trở lên thì có sừng dài và mọc thêm cánh.
Ngoài ra giao long còn được gọi là con thuồng luồng. Theo truyền thuyết, thuồng luồng thuộc loài thủy quái, có thân hình to lớn, đầu hình rồng, mình giống rắn, có đầy đủ tứ chi và rất dữ tợn.
Dưới chế độ phong kiến, hình tượng rồng được ghép với uy quyền của nhà vua- người được mệnh danh là thiên tử (con trời). Vì vậy, từ các bộ phận trên thân thể cho đến những đồ dùng sinh hoạt hằng ngày của “con trời” đều được gắn với hình tượng con rồng: long thể/ngọc thể (thân thể của vua), long nhan (mặt vua), long bào (áo có thêu rồng của vua), long đình (sân chầu vua ngày xưa), long xa/long giá (xe dành cho vua), long sàng (giường để vua nằm), long tu (râu rồng: Lỗ mũi em có tám cánh lông; chồng yêu chồng bảo râu rồng trời cho…).
Ngoài ra còn có mão cửu long (tức mão Cửu Long Thông Thiên) là mão vua đội có khắc chín con rồng vào dịp lễ đăng quang, thiết triều, tiếp sứ đoàn các nước bang giao.
Còn tượng cửu long tức tượng Phật Thích Ca khắc hoạt cảnh chín con rồng phun nước khi Đức Phật chào đời.
Chắc chúng ta ai cũng biết một con sông lớn trên thế giới được ca dao Lục tỉnh nhắc tới:
“Sông Cửu Long chín cửa, hai dòng; Người thương qua vô số, nhưng qua chỉ một lòng với bậu thôi”. Đó là sông Cửu Long (Tây Âu gọi Mékong) là con sông đứng hàng thứ bảy trên thế giới về chiều dài và sức mạnh phi thường, là một loại “trường giang vạn dặm” của nước ta. Khi chảy qua địa phận Nam Kỳ, sông Cửu Long mang ý nghĩa “chín rồng” tương ứng chín cửa sông đổ ra biển…