SỰ TẾ NHỊ
Trong Thánh Kinh, chữ Tế Nhị (Sensible) đồng nghĩa với, và luôn luôn được hiểu là, sự Khôn Ngoan (Wisdom, prudence).
Chữ Tế Nhị (sensible) bắt nguồn từ chữ sense (sens), là cảm nhận, cảm quan, cảm giác, bao gồm đủ ngũ quan: Thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác, và xúc giác, do chữ La-tinh "sensus".
Chữ Tế Nhị (sensible), La-tinh là "sensibilis", còn có nghĩa là sự thông minh, cảm giác bén nhậy, hay sự nhậy cảm, sự hiểu biết tinh tế, sâu sắc (prudentia et intelligentia).
Trong dụ ngôn mười người trinh nữ đi đón đôi tân hôn trong một bữa tiệc cưới ban đêm, năm cô khờ dại cầm đèn đi mà không mang theo thêm dầu dự trữ (lúc đó dĩ nhiên chưa có điện), còn năm cô khôn ngoan thì nhớ mang theo thêm dầu để phòng hờ. Vì buổi tiệc cưới và cuộc rước dâu bị trễ, nên cô nào cô ấy ngủ gà ngủ gật.
Tới lúc tân lang và tân giai nhân tới thì chỉ có năm người khôn ngoan đem theo dầu dự trữ nên mới có đủ dầu mà thắp cho đèn sáng, và theo tục lệ người Do Thái bấy giờ, tiệc cưới thường được tổ chức ban đêm, nên chỉ những ai mang theo đèn thắp sáng mới được mời vào dự tiệc cưới.
Chữ khờ dại dĩ nhiên là "foolish", nhưng chữ khôn ngoan thì các nhà chú giải Thánh Kinh đều dùng từ "sensible" và "wise".
Trong "Tổng Luận Thần Học" (Summa Theologica, I-II, Q.49-89) Thánh Thomas tiến sĩ đã xếp sự Khôn Ngoan vào một trong bốn nhân đức nồng cốt, hay cột trụ, chính yếu (cardinal virtues) của con người trong số những nhân đức về luân lý (moral virtues).
Đó là:
· Khôn Ngoan,
· Công Bình,
· Tiết Độ, và
· Can Đảm.
Trong nhóm Công Bình thì gồm có:
· Lòng sùng mộ đạo đức và
· Tuân Phục.
Trong nhóm Tiết Độ thì gồm có lòng:
· Trinh Sạch và
· Sự Khiêm Nhu hòa nhã.
1.TẾ NHỊ LÀ … KHÔN NGOAN
Trong rất nhiều hoàn cảnh của đời sống, sự Tế Nhị đã thực sự là điều khôn ngoan, là sự thông minh, và là điều cần tuyệt đối.
Người khôn ngoan, là người tế nhị, là người luôn biết quan tâm tới nhu cầu của người khác, biết lưu ý, lắng nghe để cảm nhận những ý nghĩ, ý thích, ước muốn của người khác, lo lắng cho người khác một cách thích nghi, đúng lúc, đúng nơi và đúng việc.
Sự tế nhị khôn ngoan bao trùm toàn thể con người, với mọi tài năng suy luận, phán đoán, lời nói, dự tính, và mọi hoạt động cũng như việc làm, qua mọi cung cách, mọi cách cư xử, và những cách ăn ở, xử thế với mọi người, và như Sách Thánh đã chép:
"Để trước Tôn Nhan Thiên Chúa, anh chị em được chứng tỏ là Thánh Thiện, Thanh Sạch, và Toàn Hảo" (Col 1:22)
Lòng tốt thì quí giá.
Nhưng trong nhiều trường hợp, lòng tốt không mà thôi, thì chưa đủ, mà còn cần phải có sự tế nhị khôn ngoan.
Cái câu nói rằng, "Của cho không bằng cách cho" nói lên nhiều lắm lắm.
Có biết bao trường hợp, vì lòng hăng say và tinh thần bác ái, thấy người khác khổ, hoặc gặp những rủi ro, thì người ta đã dấn thân "reach out" để giúp đỡ, để chia sẻ, rất tận tâm, rất nhiệt tình. Nhưng vì thiếu tế nhị, thiếu khôn ngoan, nên người được giúp đỡ, đã không biết ơn mà còn sinh oán thù, giận ghét, bực bội. Có cả ngàn ngàn những câu chuyện đã xẩy ra giữa ông di cư và người bảo trợ Mỹ sau 75, và trong suốt cuộc chiến ở Việt Nam từ lúc bắt đầu người Mỹ dính líu tới cuộc chiến Việt Nam. Vì thiếu hiểu biết, thiếu tế nhị và khôn ngoan trong những khác biệt giữa văn hóa, ngôn ngữ, phong tục, và tập quán, cả phe họ lẫn phe mình, nên khi tự ái bị đụng chạm, cả hai bên đều chỉ muốn choảng nhau!
- Đã thế thì thôi!
2.TRONG THỰC TẾ
Chúa Giêsu dậy:
"Chúng con cần khôn lanh như con rắn, và cần đơn sơ như con chim bồ câu" (Mat 10:16)
Chúa ôi! Xin giúp chúng con sống được như lời Chúa dậy vì đây là một nguyên tắc cần vô cùng cho chúng con trong đời sống xã hội của loài người, trong mọi hoàn cảnh giao tế của đời sống.
* Vì thiếu khôn ngoan tế nhị giữa "supervisor" và "supervisee", nên nhiều khi xếp thì phải dùng quyền, còn người thuộc cấp thì bực mình, nổi xùng, căm hờn, giận ghét, nhiều bữa mất ăn mất ngủ và cảm thấy cuộc đời " miserable, tortureous, and painful", thêm nhiều cay đắng như bị tra tấn và cực hình!
* Vì thiếu khôn ngoan tế nhị, nên không biết mấy lần tình nghĩa vợ chồng bị căng thẳng, bị sứt mẻ. Người vợ cảm thấy cay cực, khổ sở, còn người chồng thì chỉ muốn nổ tung như trái mìn “claymore”.
* Vì thiếu khôn ngoan tế nhị nên từng trăm, từng ngàn những ông thày, bà cô đã không biết tới những biến chuyển trong tâm tư, tình cảm, và những ý nghĩ thầm kín của từng triệu thiếu niên, những đứa trẻ trong lớp tuổi dậy thì, đầy biến động và đổi thay, những trạng thái bâng khuâng, mơ màng, mộng mị, hoặc cảm thấy lạc lõng trong gia đình, nơi học đường, hay trong cộng đồng, mà lẽ ra bậc cha mẹ và thày cô phải lưu tâm đến nhưng đã không làm, không quan tâm, không để ý. Kết quả là từng triệu đứa trẻ bỏ nhà đi hoang mỗi năm, rồi bị cuốn lôi vào những vũng sình lầy sa đọa tối tăm, và thê thảm. Rất nhiều trường hợp chỉ là do sự vô tình, vô ý, sự thiếu khôn ngoan tế nhị của những người có trách nhiệm.
* Vì thiếu hiểu biết, thiếu tế nhị và khôn ngoan trong những vấn đề thuộc chân lý, niềm tin, và sự khác biệt giữa các tôn giáo, từng trăm, ngàn, vạn, triệu, người đã chỉ đề cao tôn giáo của mình. Nhưng đồng thời, lại hạ bệ, chê bai, coi rẻ niềm tin của người khác, khinh chê, nhạo báng tôn giáo của người khác, gây nên không biết bao nhiêu đổ vỡ, nát tan trong tình người.
* Rồi cũng vì thiếu tế nhị, thiếu khôn ngoan, nhà đạo đã lấn vào việc đời, chuyện đời xen vào nhà đạo, tôn giáo, nhà thờ, nhà chùa xâm lấn, dẫm chân lên việc quốc gia, nên từng ngàn lẻ một những rắc rối, cãi nhau, thù hằn, chửi bới, rủa xả đã kéo dài qua nhiều thế hệ!
* Vì thiếu khôn ngoan tế nhị (Hay thiếu trình độ? Hay thiếu cơ cấu tổ chức và luật pháp lỏng lẻo?) nên mấy linh mục và mấy thày chùa đã dùng địa vị tôn giáo để xâm lấn cửa quan hầu tạo uy thế và lợi lộc cho phe nhóm mình, trong lúc mấy tay hoạt đầu chính trị cũng tìm cách để lợi dụng lại để hưởng lời? Đấy là hoàn cảnh trước 1975 ở Miền Nam Việt Nam.
* Vì thiếu khôn ngoan tế nhị, không thiếu những người cha, hay những người mẹ, đã để con cái cảm thấy bơ vơ vì cuộc sống trong gia đình là tẻ nhạt, buồn nản, là gánh nặng, là xiềng xích, là nhà tù lỏng, nên chúng đã bỏ nhà đi hoang.
* Vì thiếu tế nhị, có những bậc cha mẹ, qua cung cách đối xử và ngôn từ, ăn nói, đã coi con cái như một gánh nặng, một "nợ đời", một "qủa báo" thay vì nhìn vào chúng như là một niềm vui, một sự hãnh diện, một hồng ân được Tạo Hóa thương ban. Mà vì thế, trong nhiều trường hợp, nhiều gia đình, con cái đã thực sự trở thành những tai tương, những khốn khó cho cha mẹ! Dĩ nhiên việc con cái hư hỏng thì do cả ngàn lý do khác nhau, nhưng rất nhiều trường hợp chỉ là do những căn nguyên rất bé nhỏ mà ba má không thèm để ý đến, hoặc tỏ ra không thể thông cảm để đối thoại và uyển chuyển thích nghi.
3.NỖI LÒNG TUỔI THƠ
Một trong nhiều trăm người tuổi trẻ đã tâm sự với tôi:
- Con cảm thấy quá cô đơn. Con không có một ai để tâm sự, lúc vui cũng như lúc buồn. Con buồn khổ quá. Con chỉ muốn chết. Con ghét tất cả những người chung quanh và con ghét ngay chính bản thân con. Con không hiểu tại sao ông Trời lại sinh ra con trong một gia đình khốn khổ như gia đình con. Tối ngày ba má con cãi lộn, chửi nhau, cắn xé nhau vì tiền bạc. Ông bả coi mấy đồng bạc quí như trời như đất. Ba con nghi má giấu đi rồi cho bà ngoại. Má con dò xét rình mò xem ba con có giấu tiền riêng để cho đào.
Một bé gái 16 tuổi khác:
- Con nghĩ con sinh ra dưới một ngôi sao xấu. Ba con hành hạ mẹ con, la mắng và hằm hằm với con tối ngày. Con nghi ổng bị mental health hay sao đó. Mở miệng ra là ổng nói với má con những điều cục mịch, xỗ xàng, cộc lốc. Ổng la con những cái chi mô, không đâu ra đâu hết trọi. Ổng la miết rồi con không thèm để ý gì tới ổng nữa.
Trong một buổi sinh hoạt, dưới hình thức một cuộc “seminar/workshop”, một bé gái 17 tuổi, khi chia sẻ về những ý nghĩ thực của mình về gia đình, đã phát biểu:
- Ước mơ duy nhất của tôi là cha mẹ tôi biết học hỏi để biết đối thoại với nhau một cách tốt đẹp hơn. Tôi không hiểu làm thế nào để nói cho ông bả biết được rằng trong cuộc sống chung, đôi khi chỉ cần những chuyện rất nhỏ, những cái rất đơn giản nhưng gói ghém sự tế nhị trong cách ăn ở, trong những lời nói, những cử chỉ với nhau, ông bả sẽ hiểu nhau hơn và sẽ hạnh phúc hơn.
Khi được yêu cầu để em đó đưa ra những thí dụ cụ thể về những việc mà em đó nghĩ sẽ cần thiết một cách rõ rệt, em đó đã nói:
- Tôi mong rằng cha tôi trước mỗi bữa ăn sẽ cùng lo phụ giúp với mẹ tôi trong việc dọn bữa, phụ giúp với mẹ tôi và tôi trong việc thu dọn sau đó, không la mắng và cằn nhằn chúng tôi trong bữa ăn để mọi người có được một bữa ăn thoải mái ngon lành. Không gì bực mình bằng cứ tới bữa ăn là cha tôi đem những chuyện nhỏ mọn chi mô vớ vẩn ra để cằn nhằn. Điều mà cha tôi nói là dậy bảo ấy thì là không đúng lúc và thật ra đó chỉ là những điều ổng nhai đi nhai lại, nói hoài nói mãi, suốt ngày nọ qua ngày kia chứ thực ra có điều gì gọi là mới mẻ để mà dậy với dỗ đâu!
Đã đến lúc, có những câu hỏi cần phải đặt ra. Thí dụ như:
- Có phải ông bà cứ nhiều lời mới là dậy không?
- Có phải ông bà cứ nhắc đi nhắc lại "ba cái câu luân lý cổ truyền ngày xưa" thì là đã dậy dỗ, giáo dục xong rồi đấy, phải không?
4.TẾ NHỊ ĐỂ LẮNG NGHE
Trong một dịp khác, khi một em đã bỏ nhà đi hoang, đã về, rồi lại đi tiếp, rồi lại về. Khi em trở lại học đường và được gửi tới tôi, người "counselor" của em, em đó đã nói:
- Ba má tôi hiểu về sự tự do một cách khác. Tôi hiểu chữ tự do một cách hoàn toàn khác với ba má tôi. Ông bả không hiểu gì về chúng tôi, không biết gì về thế giới trẻ, không hiểu gì về tâm trạng những người mới lớn như tôi. Không bao giờ muốn đối thoại với tôi trong cung cách lắng nghe để tìm hiểu. Ông bả chỉ muốn rằng hễ ông bả nói gì, thì tôi phải nghe, phải làm y như vậy. Không làm như ông bả muốn, như ông bả biểu, thì là mất dạy, là bất hiếu. Vì ông bả đã nghĩ là tôi bất hiếu, gán cho tôi cái tội bất hiếu, tội mất dạy, nên tôi mất dạy luôn, tôi bất hiếu luôn!
- Vâng, xin thưa ông bà! Cháu nó có thể ngang bướng đấy, nhưng chưa chắc nó đã "mất dậy", chưa chắc nó đã "bất hiếu" đâu. Nhưng vì ông bà bực quá, nên, nhất là đã quen dùng cái lối hành văn tiêu cực (negative) để ca thán, la mắng, kêu than, thay vì khích lệ, lắng nghe, và tỏ ra cảm thông với những cái thích của chúng.
Rất thật rằng trong nhiều trường hợp, chúng chưa mất dậy, chưa bất hiếu đâu nhưng vì bị kết tội là bất hiếu, là mất dậy, nên muốn tỏ những thái độ ngang ngược, ngông nghênh đó, khi thấy mình bị đẩy vào chân tường thôi đấy.
5.MÁI ẤM VÀ TẾ NHỊ
Không tìm được sự ấm cúng ở gia đình, mà ngược lại chỉ thấy gia đình là những cấm đoán, những mệnh lệnh khắt khe, những bó buộc ngộp thở, người tuổi trẻ này đã đi tìm những thú vui ngoài xã hội và gần nhất là bạn bè. Những thú vui xấu của tuổi trẻ không khác gì những chất ma túy và bạch phiến, alcohol và xì-ke, phóng xe bạt mạng trên đường phố. Bị police đuổi ư? Càng tốt, càng có dịp để trổ tài lái xe chì!
Hạnh phúc của mỗi người, còn trẻ cũng như lớn khôn, là mái ấm gia đình. Trong khung cảnh gia đình đầm ấm, những bữa cơm chiều quây quần bên nhau, sẻ chia những niềm vui, những vất vả của một ngày đã qua, nâng đỡ nhau lúc hoạn nạn, cho nhau những nụ cười và tình người đầy ắp. Hạnh phúc chính là những cảnh ấy.
Hạnh phúc đổ tràn xuống trên cha mẹ và con cái khi trao cho nhau những lời ngọt ngào, những cái nhìn âu yếm, những cử chỉ thương yêu thơm ngát như cánh hoa tươi, lan tỏa và chuyền thông giữa những người thân tình trong gia đình. Quí quá đi thôi! Dễ thương quá đi kìa!
Rất nhiều người vì thiếu tế nhị, thiếu khôn ngoan nên họ bị nhiễm lây những cái tập quán... rất không nên có, cái tật nói cộc, cái tật nói nhát gừng, cái tật nói móc họng, cái tật hay la hét, cái tật chửi phủ đầu, không thèm nghe, không cần để cho vợ hoặc con có dịp nói lên đầy đủ những ý nghĩ, những ý kiến, những ước muốn thật chính đáng của... nó!
6.LẠM DỤNG QUYỀN BÍNH
Tệ nhất là cái tật ưa dùng quyền, thích dùng quyền, mà đúng ra là lạm dụng quyền bính (authority abuse).
Cái nguy hại của việc áp đảo, áp chế -- tức là lấy quyền mà bắt người ta im đi, bắt người khác theo ý mình -- thì luôn luôn đưa tới kết quả rất độc hại. Đó là tạo ra những chống đối ngấm ngầm, bất mãn ngầm. Y hệt như những đợt sóng ngầm, gây nên những bất mãn dài lâu, tùy theo nồng độ của việc bất mãn và hoàn cảnh bất mãn.
Đã có bất mãn, thế nào cũng có chống đối, và áp xuất đè nặng trong đầu óc, trong lồng ngực. Gặp lúc thuận tiện là những bất mãn, những chống đối đó sẽ nổ tung.
Có rất nhiều người cha, ông thày và bà cô, hoặc supervisors -- nói chung là giới lãnh đạo-- rất hay ưa thích dùng quyền.
Họ quên rằng, về tâm lý, những ai càng cần phải dùng tới uy quyền nhiều, thì tỏ ra uy tín của họ càng giảm thiểu. Chứng tỏ rằng uy tín của họ đã bị giảm sút quá nhiều nên họ đành phải ra oai, lấy quyền mình là bố, là xếp, là thày để ra oai. Rất tiếc khi đã mất uy tín thì càng dùng quyền, người dưới càng thiếu kính trọng, và càng ngấm ngầm coi thường mình.
Chu Văn Hiền
